Het Nederlandse familiebedrijf Van Oord, een van ’s werelds grootste baggeraars, haalde in 2015 voor bijna een half miljard euro aan klussen binnen in Kazachstan. Het Openbaar Ministerie constateerde dat er mogelijk geld naar een lid van de presidentiële familie is gesluisd. De verdenking: omkoping.
Dit stuk in 1 minuut
- Het baggerbedrijf Van Oord wordt strafrechtelijk onderzocht door het Nederlandse Openbaar Ministerie (OM). In 2017 nam Van Oord afstand van een handelsagent die hielp bij bemiddeling in Kazachstan. De agent kwam niet door de screening van het bedrijf.
- Van Oord betaalde de agent 24 miljoen euro. Daarom verdenkt het OM Van Oord van ‘het omkopen van een buitenlandse ambtenaar, valsheid in geschrifte en witwassen.’
- Het OM constateerde na een eigen onderzoek dat de agent mogelijk geld doorsluisde naar een prominent lid van de presidentiële familie van Kazachstan. Het contract met de agent zou vals zijn, en bedoeld om corrupte betalingen legaal te laten lijken.
- Dit blijkt onder meer uit stukken van het Zwitserse federale strafhof, waarop Follow the Money de hand wist te leggen.
Lees verder
Was dit kader nuttig?
Zijn we blij mee!
Balen!
Vertel ons wat beter kan:
Meld je aan voor onze nieuwsbrief en krijg een maand gratis Follow the Money.
Schrijf je hier in
Operationeel directeur van baggerbedrijf Van Oord Paul Verheul glunderde, toen hij in december 2015 naast premier Mark Rutte stond. Ze waren samen op handelsmissie in Kazachstan. De bodem van het land is rijk aan olie en gas, en aan kansen voor de bv Nederland. Na maanden stevig onderhandelen kon de 55-jarige Rotterdammer tijdens het bezoek een grootse aankondiging doen.
Van Oord mocht voor 470 miljoen euro aan opdrachten uitvoeren in de fossiele industrie van het land. Voor een dochter van het staatsoliebedrijf KazMunayGas zou het een toegangskanaal graven naar een laad- en losfaciliteit. In het noordoostelijke puntje van de Kaspische Zee zou het een haven uitbaggeren.
De klussen zijn het Rotterdamse familiebedrijf op het lijf geschreven. Sinds de oprichting in 1868 (het draagt inmiddels het predicaat Koninklijke) is Van Oord uitgegroeid tot een van de grootste baggermaatschappijen ter wereld.
Met een vloot van zo’n honderd schepen verricht het wereldwijd baggerwerk en voert het onderhoud uit aan boorplatforms en windparken op zee. In 2015 had het een omzet van rond de 2.5 miljard euro, net een kwart minder dan die van concurrent Boskalis, de grootste baggeraar van Nederland.
Zakelijke mores
Een fotomoment volgde, handen werden geschud, het bedrijf kon aan de slag. ‘Met deze projecten draagt Van Oord bij aan de economische ontwikkeling van de regio rond de Kaspische Zee,’ zei Verheul trots die ochtend tegen hetFD.
Nederland is de grootste buitenlandse investeerder in Kazachstan. Volgenscijfers van Kazachstan zelf vloeide er tussen 2010 en 2019 zo’n 72.4 miljard dollar van Nederland naar het land. Van Oord voegde zich daarmee bij de andere grote Nederlandse multinationals – Shell, Unilever – die van belang zijn voor de Kazachse handelsrelatie.
Om de zaken vlot te trekken had Van Oord een handelsagent in de arm genomen. Doorgaans is dit iemand, of een bedrijf, met kennis van de zakelijke mores in een land.
Voor de buitenwereld vorderde het werk zonder complicaties. Toch verscheen er in 2017 een korte mededeling in Van Oords jaarverslag. ‘Als gevolg van onze verscherpte compliance aanpak is in 2017 [..] één contract met een agent voortijdig beëindigd.’ Van Oord had dat jaar verscherpt onderzoek gedaan naar de bedrijfsrisico’s – zoals corruptie en fraude – van alle agenten waarmee het internationaal zaken deed. Het bedrijf was een van hen liever kwijt dan rijk.
De passage blijkt te gaan om de agent in Kazachstan.
V.l.n.r: Handelsmissie-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming-Bluemink, toenmalig premier Mark Rutte, premier Karim Massimov van Kazachstan en Paul Verheul, toenmalig operationeel directeur bij Van Oord, december 2015.
Follow the Money legde de hand op stukken van het Zwitserse Federale Strafhof, waaruit blijkt dat het Nederlandse Openbaar Ministerie (OM) al zeker sinds augustus 2020 strafrechtelijk onderzoek doet naar Van Oord, vanwege de relatie met deze agent.
Begin dit jaar vocht een betrokken partij een rechtshulpverzoek van Nederland aan bij het strafhof in Bellinzona waarin de strekking van de zaak bekend werd (zie kader). Het Zwitserse Openbaar Ministerie, deBundesanwaltschaft, bevestigt aan Follow the Money dat het inmiddels uitvoering geeft aan dat rechtshulpverzoek.
Volgens het OM is het contract met de agent nep, en bedoeld voor corrupte betalingen
Volgens het contract tussen Van Oord en de agent kreeg die zo’n 2 procent van de omzet van een project als beloning. Die ‘succes fee’ bedroeg in 2015 en 2016 opgeteld zo’n 4.9 miljoen dollar.
Volgens de stukken vroeg Van Oord aan de agent wie de ‘daadwerkelijke begunstigde’ van het geld was. Bij wie kwam het terecht? Het antwoord stelde niet gerust. De agent wilde geen volledige openheid van zaken geven. Als gevolg van die ‘terughoudendheid’ beëindigde Van Oord dat jaar de relatie voortijdig.
Vanwege de voortijdige beëindiging van het contract betaalde Van Oord de agent zo'n 24 miljoen euro; 5 miljoen euro ‘beëindigingskosten’ en 19 miljoen voortkomend uit een concurrentiebeding; de agent mocht niet werken voor concurrenten van de baggeraar. Het zijn deze betalingen waardoor het OM Van Oord nu verdenkt van ‘omkoping van een buitenlandse ambtenaar, valsheid in geschrifte en witwassen’.
Het OM kon volgens de stukken namelijk achterhalen dat een deel van die 24 miljoen euro via de handelsagent en een bedrijf in Letland terechtkwam op bankrekeningen in Zwitserland, vandaar het rechtshulpverzoek aan Zwitserland. Dit zijn de zakelijke rekeningen van een brievenbusfirma op het belastingvriendelijke eiland Dominica, Akas Group Holding. Volgens het OM heeft dit bedrijf banden met de toenmalige president van Kazachstan, Nursultan Nazarbayev.
Volgens de stukken vermoedt het OM daarom dat het contract met de agent, ‘in werkelijkheid vals [is], bedoeld om corrupte betalingen legaal te laten lijken.’
Een Zwitserse zaak
Het Nederlandse OM vroeg op 4 augustus 2020 hulp aan de Zwitserse autoriteiten in het onderzoek naar Van Oord. Het wilde de transactiegeschiedenis van de brievenbusfirma op Dominica, Akas Group Holding, inzien. Het bedrijf bankiert in Zwitserland, vandaar de hulpvraag van Nederland.
De brievenbusfirma vocht het verzoek aan. Het vond dat het OM bezig was aan een ‘fishing expedition;’ een zoektocht zonder duidelijk doel. In maart van 2024 bereikte de zaak het federale strafhof. Akas Group Holding verloor. Follow The Money kreeg het geanonimiseerde vonnis in handen. Twee bronnen met kennis van de zaak bevestigen dat het gaat om baggeraar Van Oord.
Pikant is dat het advocatenkantoor dat de brievenbus in de procedure bijstond, eerder belastingadvies gaf aan staatsoliebedrijf KazMunayGas. Follow The Money ontdekte dat dit kantoor, het Zwitserse Bratschi, in 2010 hielp met een herstructurering van de handelsdivisie in ruwe olie. De divisie opereerde eerst goeddeels vanuit Zwitserland en moest worden verplaatst naar Amsterdam.
De banden tussen de Dominicaanse brievenbusfirma en de president van Kazachstan lopen via ‘de vader van de schoonzoon van…,’ staat in de stukken.
Om welke schoonzoon het gaat, wordt niet duidelijk, en noch het Nederlandse OM, noch Van Oord, noch de Dominicaanse brievenbus Akas wil er iets over kwijt. Feit is wel dat de scheidslijn tussen publieke en private belangen in Kazachstan troebel is. Alle drie de schoonzonen van de president hadden hoge posities binnen staatsolie- en gasbedrijven en verwierven tegelijkertijd grote private vermogens.
Timur Kulibayev, getrouwd met de middelste presidentsdochter, wordt gezien als de hoofdrolspeler van de fossiele sector in Kazachstan. Van 1997 tot 2011 leidde hij als uitvoerend bestuurslid het staatsolie- en gasbedrijf KazMunayGas. Interessant detail: Van Oord tekende in 2015 een contract met een dochter van staatsbedrijf KazMunayGas. Kulibayev leidde daarna een invloedrijke lobbygroep in de olie- en gassector en vergaarde een vermogen van naar schatting vijf miljard dollar.
De rolvervaging in het staatsbestel van Kazachstan schrok andere bedrijven af. In 2018 staakte Shell de onderhandelingen met KazMunayGas over het verkrijgen van aandelen in het staatsbedrijf. Bronnen zeiden tegenBloomberg dat ‘de informele zeggenschap’ over het bedrijf van een van de schoonzonen van de Kazachse president Nazarbayev en het daarmee gepaard gaande risico op corruptie te groot was voor de multinational.
Dossier
Fraude en witwassen
Witteboordencriminaliteit wordt veronachtzaamd, terwijl daar absurd veel geld in omgaat.
Bekijk artikelen
Lotte Rooijendijk, projectleider bij anticorruptiewaakhond Transparency International Nederland, zegt dat Van Oord mede vanwege de sector rekening had moeten houden met bijkomende rode vlaggen: ‘hoge commissies, banden met een buitenlandse ambtenaar of staatshoofd, en het land waar de kwestie speelt’. In 2015 stond Kazachstan op plek 123 (uit 180 landen) in de corruptie-perceptie-index van Transparency International.
Agenten kunnen volgens Rooijendijk van toegevoegde waarde zijn om lastige markten te betreden, maar ‘de omvang en de grondigheid van je onderzoek moet toenemen als er meerdere rode vlaggen zijn. 19 miljoen euro in één keer moeten betalen vanwege een concurrentiebeding is de grootste rode vlag die je kunt hebben.’
‘Het OM krijgt dit soort zaken moeilijk rond’
Het OM waarschuwt voor het gebruik van handelsagenten, en handhaaft op misbruik. Het Nederlandse SBM Offshore bijvoorbeeld, een bedrijf dat containerschepen ombouwt tot varende olieplatforms, ritselde via agenten contracten in Angola, Brazilië en Equatoriaal-Guinea. Daarvoor heeft het inmiddels zo’n 830 miljoen dollar aan boetes en schikkingen betaald aan de autoriteiten in Nederland, de VS, Brazilië en Zwitserland. 240 miljoen dollar hiervan is betaald aan het Nederlandse OM.
Rooijendijk zegt dat zo’n succesvolle zaak helaas een uitzondering is op de regel: ‘Uit onderzoek blijkt dat bij zo’n driekwart van de wereldwijde omkopingszaken een tussenpersoon betrokken is. Hoewel het OM zich nadrukkelijk richt op deze vorm van omkoping, krijgen ze dit soort zaken moeilijk rond. Ze moeten namelijk aantonen dat in dit geval Van Oord de agent bewust heeft ingeschakeld voor de omkoping.’
Ondanks dat gegeven hield huisaccountant EY in 2017 al wel degelijk rekening met ‘materiële gevolgen’ omdat de zakelijke grondslag voor het concurrentiebeding niet evident was, zo blijkt uit Van Oords jaarverslag. Tegenover de 24 miljoen euro die Van Oord de agent betaalde stond namelijk ‘geen direct aanwijsbare feitelijke tegenprestatie’.
Van Oord zegt dat het niet kan reageren op vragen van Follow the Money en oordeelt dus niet over het vraagstuk of het wetten heeft overtreden. Maar zoals het in 2017 schreef in het eigen jaarverslag, dat scenario kan ‘nooit volledig worden uitgesloten’.
Het Openbaar Ministerie bevestigt aan Follow the Money dat het onderzoek doet naar Van Oord, maar kan zolang dit nog loopt niet inhoudelijk ingaan op vragen. Van Akas Group Holding, KazMunayGas en de ambassade van Kazachstan ontving Follow the Money geen reactie.
